Historia da lingua galega e gramática histórica (Apuntamentos do seminarrio do Prof. Xavier Varela Barreiro 26 - 30 xullo 1999; 4-7 xullo 2000; 3-9 xullo 2002)
I. Elementos do léxico galego das linguas prelatinas O Noroeste peninsular preindoeuropeo e prerromano Substratos lingüísticos O elemento prerromano pero indoeuropeo: Os celtas
II A chegada dos romanos A sustitución das linguas prerromanas O Latín de Gallaecia O cristianismo rompeu a estructura romana de Gallaecia As invasións xermánicas. O elemento árabe en galego.
III O nacemento do galego- e gaelgo coma lingua lírica internacional Os primeiros documentos que temos no romance galego- portugués O fenómeno trvadoresco- o cume da literatrua en lingua
IV Os séculos escuros s. XVI, XVII, XVIII O gran desenvolvemento demográfico en Galiza Padre Sarmiento
Golpes duros á lingua galega no século XVIII V O século 19 O Rexurdemento O Provincialismo O Galeguismo Figuras importantes do Rexurdemento
VI O século 20- represón fascista As Irmandades da Fala A Xeración Nós O Estatuto de Autonomía, xullo 1936 A Represón fascista A Revolución Industrial: os cambios demógraficas e a perde de falantes monoling ües A Recuperación 1981 Redáctase a lei de Normalización Lingüística 1983 Publícase a Lei de Normalización Lingüística Debates da normativa
4,5 -7-2000 e 26-7-1999 O galego é unha lingua románica. Predomina o elemento latino, pero ten palabras aínda máis antigas que as de orixe latina.
En Alemaña, publicouse un estudio xenético do galego. O galego é un romance latino con 80% do seu léxico do latín e 20% de linguas preindoeuropeas, linguas celtas, linguas xermánicas, o árabe e o francés. O galego tivo unha cambiante fortuna histórica, con dous períodos, antes e depois dos Reis Católicos.
II século aNE - o fin século XV: conformación e maduración da lingua en todos os ámbitos da vida. Ao fin do s. XV o galego tivo un sistema gráfico coherente.
s. XVI - s. XVIII os séculos escuros. A eliminación do galego escrito.
s. XIX - XX No ano1840 iníciase un lento proceso de recuperación que aínda non está rematado. Galiza non foi capaz de facer recoñecer os seus direitos da época dos Reis Católicos ata o ano 1982.
O periódo prelatino é unha verdadeira silveira en canto á situación lingüística. No que é hoxe Galiza, había pobos celtas, descritos polos escritores romanos. Joan Coromines- A conformación de elementos lingüísticos prerromanos. O fondo léxico do galego ten moitos celtismos.
I. Elementos do léxico galego das linguas prelatinas
O Noroeste peninsular preindoeuropeo e prerromano
Substratos lingüísticos- O seguinte non significa que todas estas poboacións estaban en Galiza, mais si chegou a súa influencia léxica. (+ éuscaro) + substrato existe na lingua euskera.
Substratos Preindoeuropeos
(+ éuscaro)
euroafricano (protoibérico)
(+ éuscaro)
hispano-caucásico (protobasco)
(- éuscaro)
tirrénico (etrusco, tarteso)
Substratos indoeuropeos /prelatinos
precéltico
céltico
Exemplos do léxico galego das varias camadas:
A Camada Euroafricana (proto-ibérica). Mediterráneo occidental. Substantivos do mundo natural e paisaxístico-árbores, accidentes xeográficos, construccións humanas primitivas
MATA- calquera planta baixa con abundantes ramas Palabras que comezan por CAR- CARRASCO- queiroga, torga, uz CARQUEIXA- arbusto silvestre con flores COSCO- vaina que contén o gran do orxo, semente da cebada, a envoltura da castaña, e a mazaroca do millo. QUEIROGA-arbusto de follas perennes, con flores rosas, violetas ou brancas CARROUCHO- camiño tortoso e sinuoso CARRAPUCHO/A- caparucha, especie de gorro Carrapuchiña vermella- un conto infantil 'moderno' mais cunha palabra que ten máis de 10000 anos de vida
Camada hispano-caucásica (protobasco) terceiro milenio aC, do oriente. Voces dunha vida primitiva
COTO (NON couto)- unha pequena elevación do terreo SOBACO ARANDO-froito da arandeira CHARRÚA- arado de ferro MORANGO/(A)MOROTE/(A)MORODO- froito da amorodeira ZAMARRA- peza de roupa ou abrigo, en forma de chaqueta
Camada tirrénica- terceiro milenio. Non se sabe de onde viñeron nin que lingua falaban. ¿etruscos? ¿tartesios?
atópanse estes exemplos en Italia, Galia e Hispania: TOUZA- terreo cerrado con vexetación de árbores ou mato alto TOUTICEIRA- outeiro PARRA- vide, videira, pranta cultivada no alto para a producción da uva ALUDE- avalancha de neve LASTRA- pedra lisa SAPO atópanse estes exemplos en Italia e Hispania: ARROIO- pequena corrente de auga, non permanente GÁNDARA- terreo baixo, húmico e improductivo TÁMARO- tronco de leño
atópanse estes exemplos no Sur da Galia, Hispania, Sardeña, no Norte de África
BARRO CARBALLO- á de folla caduca, dunha madeira forte; VEIGA- zona baixa e fértil regada por ríos CAMA- moble onde se pon un colchón para durmir atópanse estes exemplos no centro e sur da Galia, e Hispania TOXO- arbusto espioñso de flores amarelas BRUXA
atópanse estes exemplos só en Hispania
SAMO-unha pequena capa branca nos cornos das vacas e dois bois COTAÑO- a cepa dunha xesta BECERRO- cría da vaca ata que ten dous anos
Camadas Indoeuropeas Exemplos de voces preceltas/paraceltas (con ´p´inicial= Pobos sorotápicos- gardaban os restos nunhas olas de barro. Esta poboación chegou ao noroeste peninsular ao redor do ano 1000 aC
PALA- cavidade natural do terreo, cova PALEIRA- unha cova no monte; madriguera dun animal salvaxe PÁRAMO terreo baldío para a agricultura, amplia extensión de terra sen humidade CABANA- costrucción sen cravos, feita de ramas CABAZO- hórreo feito de madeira Sufixos toponímicos-ASCO –USCO Tarrascón, Biascón
O elemento prerromano pero indoeuropeo: Os celtas
Os celtas eran unha ente militar que se sobrepuxo aos indíxenas no noroeste peninsular ao redor do ano 800 aC , mais sen ningún tipo de supremacía lingüística. As formas celtas puideron chegar polos pobos non-celtas. Os romanos distinguiron dous grupos- os do Norte, os Celtas Lucenses co seu núcleo en Lucus Augusti e os do Sur, os Bracarenses en Braga, a segunda cidade importante da Gallaecia Romana. Os celtas aprópriaronse dos territorios nos que os íberos non tiñan interés.
A parte sur oriental da península ibérica ten raices preindoeuropeas íberas, mentres que a meseta e a parte occidental ten raices indoeuropeas celtas. A zona central era claramente céltica. A zona occidental tiña compoñentes célticos mais non era claramente céltica.
O celta continental desapareceu. En Bretaña, fálase celta insular. Foron os celtas continentais en Galiza.
Formas celtas no galego con correspondencia ao celta insular
BIDO/BIDUEIRO- unha árbore TONA- monda da pataca; superficie do leite MANIÑA- unha vaca estéril RODABALLO- un peixe aplanado BRUSCA- uz
Formas celtas sen correspondencia ao celta insular
Outras voces célticas AMENEIRO- outra árbore BUGALLO-bóla sen forma nas follas e nas ramas máis tenras do carballo FRAGA- un bosque de moitas árbores diferentes- bidueiros, carballos, ameneiros, castiñeiros BANZO- paso dunha escaleira VARANDA- escada para poñer a man
Os propios latinos trouxeronn estes celtismos: BRAGA CAMISA CERVEXA BALOR- a capa branca no pan en descomposición BARAL- un fungo MORNO
LIMIA SAR/SARELA- os ríos de Santiago, desembocan no Ulla AVIA - o pai do Miño
II A chegada dos romanos e o latín de Gallaecia
Antes da chegada dos romanos, había unha tribo dos Callaeci entre os ríos Douro e Miño, na desembocadura do río Douro. Eran os primeiros con quen atoparon os romanos. Nesta época, fálase da sociedade castrexa- unha sociedade na que a xente vivía en castros, asentamentos humanos normalmente en terreo elevado, unha cultura de monte. Pode ser que nos castros, falásese unha lingua non indoeuropea, pero máis probable aínda é que se falase unha lingua céltica.
Os romanos chegaron polo sur, e á súa chegada na península ibérica as linguas faladas eran as linguas euskera, íbera, e celta (quizais unha lingua fenicia tamén). Depois das Guerras Púnicas, empezaron a colonizar a península, mais non Gallaecia. Entraron por Tarragona (218 aC os Romanos en Ampurias, á fronteira con Francia) e logo foron a Cádiz.
138 aC Decimus Iunius Brutus chegou ao río Limia, o río de esquecemento, que os soldados romanos non pasarían por medo de esquecer todo. Decimus Iunius Brutus pasouno e probou a falsedade do mito, sen embargo non logrou o éxito militar.
61aC o segundo intento militar. ARTAUS na Ría de Coruña. éxito militar. Unha boa parte da continxente romana que conquistou Hispania era do sur da península italiana ou de África. O latín deles era un latín 'máis humilde'. -Xulio César empezou a explotación mineira de Gallaecia. - Con o fin das guerras Cantábricas impúxose a Paz Romana e o sometamento das tribos.
A partir do ano 0, empezou a haber nomes romanos en Galiza con nomen, cognomen, paranomen. Nos seguintes 4 -5 séculos os castrenses perderon a súa lingua.
A sustitución das linguas prerromanas
O Profesor Manuel C. Díaz A SUSTITUCIÓN DAS LINGUAS PRERROMANAS - TRES ETAPAS DE LATINIZACIÓN
1. Os conquistados aceptan a presencia dos romanos en Gallaecia, pero manteñen a súa lingua.
2. Unha etapa de diglosia s. II depois de Cristo. Os vellos manteñen as súas tradicións e lingua, mentres que as clases élites e a xente nova asimílanse e comezan a falar un latín rudimentario. A xente nos castros continúa a viver nos castros.
3. A asimilacion total. 400 dC o abandono da lingua indíxena e a adopción da lingua latina, pero moitos elementos prerromanos (vide infra) fican ata o galego de hoxe. Resulta difícil matar unha lingua. No século VI, un obispo en Tarraconensis (unha das provincias máis romanizadas) falaba unha lingua indíxena, así en Gallaecia tamén (que era unha provincia tardiamente romanizada)
Tempo de Caracalla- 7 provincias na península ibérica, unha delas GALLAECIA cos Conventos Lucense(Lugo) , Braquense(Braga) e Asturicense (Astorga)
27-7-1999, 6-7-2000
O Latín de Gallaecia
Moi parecido ao Latín dos puntos máis afastados da península. Tivo un desenvolvemento igual ao dos outros puntos de Romanía. CONTINUA LINGÜÍSTICOS elo- elo. O galego non entende o moldavo mais elo -elo enténdese. O galego entende ao leonés que entende ao castelán que entende ao navarro que entende ao aranés, etc.
Pasou a ser o idioma oficial- na moeda, na igrexa, na administración. As linguas célticas morreron. O latín de Gallaecia adqueriu unha faciana propia. Hai palabras que só perviven no oeste da península, por iso o galego ten o seu carácter particular. J. Piel coñece ben a época románica e xermánica de Gallaecia, e o léxico particular do galego.
Léxico herdado do latín particular no galego
ACADAR- consequir ACOUGAR- calmarse ABOUXAR ADOITAR AGÁS AGRA- campo AGRASAR (un apelido en Santiago- campo do río) ALMALLO BÁGOA DIOIVO MEIGO ENXEBRE- algo que denota separación das outras xentes- separar= xebrar ABRENTE-alba AGLAIO- asombro , aglaio vén de GLADIUM, espada que pode producir morte ENTREGO- INTEGRO unha persoa maior de idade, aos plenos da súa vida
No século quinto xa houbo manifestación da diferencialidade dos idiomas da península.
O cristianismo rompeu a estructura romana de Gallaecia
As invasións xermánicas.
Os suevos- entran no Pirreneo e dominan a maior parte do territorio. Instalados no noroeste peninsular. Firmaron un tratado do imperio romano. "REJNUM SUEVORUM" 411 - 585. Mantívose cunha gran autonomía, arredados do Imperio romano. Os suevos foron rapidamente asimilados polo pobo existentee eles e osvisigodos/ godos adpotaron a lingua latina; deixaron un mínimo impacto á lingua, unicamente uns poucos préstamos, a maior parte nos campos da guerra. Exemplos: abeto; feltro, laverca, espeto, guerra, elmo, bando, frecha, luva, roubar, gañar, orgullo. O máis importante foi a súa aportación á antronimia e á toponimia- Elvira, Fernando, Adolfo, Alberto, Rodrigo, etc. Topónimos xermánicos rematan en -iz (Guitiriz) -ulfe. Durante este período houbo uns cambios máis dramáticos na lingua, o latín falado en Gallaecia comezou a se trasformar segundo os seguintes procesos:
1. A palatalizacion kl-, pl-, fl- > ch- por exemplo: flama> chama. plano> chan, clamare> chamar
2. A lenición A. a caída do n (e do l) intervocálico LANA > laa > lã> la
B. A perda dunhas oculsivas intervocálicas fabulare> fa(bu)lar> falar C. A sonorización dunhas consoantes intervocálicas digitu> di(g)itu>detu> dedo D. A simplificación das consoantes xeminadas coppa> copa
O elemento árabe en galego.
Os árabes conquistaron toda a península ibérica nun espazo de tres anos 711- 714. Chegaron ata a Gallaecia romana, e ficaron uns 40 anos entre os ríos Douro e Miño. Pese a unhas incursións esporádicas, a súa presencia en Gallaecia é moito menor comparada á doutros sitios peninsulares. A lingua árabe- mínima influencia no norte, unha influencia indirecta. 150 anos depois de 711 a fronteira linguística xa se establecera ao sur do Miño. Sen embargo, a súa influencia no léxico do galego é moi importante; atópanse exemplos de arabismos nos campos da guerra, da adminsitración, das prantas, das profesións, das medidas, dos animais, da xeografía, dos xogos, da música, dos productos agrícolas, da arquitectura, das ciencias, da química, dos cabalos, da medicina, etc. Pese una menor presencia dos árabes en Gallaecia, existen arabismos en galego que non se atopan noutros romances peninsulares, mais si nalgúns dialectos nordafricanos, por exemplo, o caso de ALFERGA é interesante porque unicamente pervive en Galiza e en territorio magrebí. O galego presenta elementos árabes no léxico, máis influencia árabe que xermánica pola superioridade da cultura árabe comparada á hispano-romana. Hai pouca influencia árabe na toponimia galega- por exemplo, A Mezquita, Rábade. Uns arabismos importantes: ata-até, oxalá-ogalá, azul etc.
Arabismos en galego
galego
étimo árabe
português
campo
castelán
aceite
az-zait
azeite
producto industrial
aceite
acelga
as-silga
acelga(celga)
pranta
acibeche
azeviche
alfaia
azabache
alazán
al-hizan
alazão
cabalos
albacea
albaceia
título/oficio
albacea
albeite/albéitar
al-beitar
alveitar
profesión
albóndega
al-bunduga
almôndega
comida
albóndiga
alfaiate
xayyat
alfaiate
profesión
sastre
alferga
al-hirga
(alferga)
ferramenta
dedal
alicerce
al-isas
alicerce
arquitectura
cimiento
azucre
as-sukkar
açúcar
producto/comida
azúcar
bácoro
bakora
bácoro
animal
cerdo
berenxena
berdinchena
beringela
pranta/comida
berenjena
cenoira
isfannariya
cenoira
pranta/comida
zanahoria
chafariz
çahrij
chafariz
arquitectura
surtidor
fanar
xatn-ár
fanar
‘caos’/guerra
mutilar
gándara
jandal
gâdara
xeografía
gándara
garfo
garfah
garfo
utensilio
tenedor
marfil
almalfil
marfim
luxo
marfil
tabique
taxbix
tabique
arquitectura
tabique
tafona
tahuna
atafona
oficio/lugar
tahona
tarefa
tarija
tarefa
administración
tarea
tarifa
tarifa
tarifa
administración
tarifa
toldo
arquitectura
toldo
xabaril
chabali
javali
animal
jabalí
xarope
xarab
xarope
producto
jarabe
xasmín
yasaman
jasmim
pranta
jazmín
xintete
zanata
ginete
cabalos
jinete
III O nacemento do galego; o galego coma lingua lírica internacional
A lingua continúa a ser latina. A partir so século VII, précisase o latín como lingua escrita nos mosteiros nos documentos de propriedade. Había que escribir todo sometible á disputa. Empregábase o modelo do latín clásico de Virxilio e Cicerón, pero nos séculos 7, 8, e 9 o latín de Gallaecia era cheo de trazos linguísticos afastados do modelo clásico; por exemplo, os sons palatais ñ, ll, ch. Os escribanos non sabían introducir estes sons e ían inventando grafías novas <ny>, <gn> etc.
Précisabase a creación dunha nova 'scripta romance'.
Os primeiros documentos que temos no romance galego- portugués son:
1. O testamento do Rei don Alfonso II 1214 (existen dous testamentos proque houbo un cambio no primeiro testament , e escribiuse un segundo )
2. un borrador A Noticia de Torto- un documento notarial, rexistra unha protesta dun señor de Guimaráns acerca dunha promesa abandonada.
3. O Testamento de Estevo Pérez 1260
O fenómeno trvadoresco- o cume da literatura en lingua
Temos os cancioneiros de amigo, de ajuda, e de escarnio. Ao comenzo do século 13, (nos anos 1197 – 1201) aparece o Descort plurilingüe de Raimbaut de Vaqueiras, e no ano 1196 aparece a primeira cantiga Ora faz ost’o senhor de Navarra do trobador Johan Soarez de Pávia. Íniciase unha época de prestixio internacional:é dicir, a producción de literatura escrita en lingua gallega, moi lonxe do terrotoria de Gallaecia.
Ata os finais do s. 15 o galego é obxecto de uso normal en territorio galego-portugués, e incluso no exterior
Dende o s. V ata o s. XV o galego desenvólvese tal como outros romances. Nos s. XII - s. XV o galego é plenamente equiparado como lingua nacional e internacional de prestixio.
1306 Primeiro documento relixioso da diocesis de Santiago. A lingua exclusiva da documentación foi o galego.
Toda a literatura que se traduce, faise en romance galego.
1. Traduccións de obras escritas en latín:. Os miragres de Santiago;Flos Sanctorum; A crónica de Santa María de Iria, traducción no s. XV, a partir de obras escritas nos s. XII e XIII.
2. Traduccións ao galego das leis de Alfonso X: Fuero juzgo;As nove partidas;Fuero real
3. Obras históricas en castelán: Crónica Geral- Crónica de Castela General Estoria
4. Correntes medievais: O ciclo clásico- A lenda de Troia, Crónica troiana, Historia Troiana O ciclo arturiano- Libro de Tristán, Demanda do Santo Grial, Libro de Merlín (perdido)